รูปสมุฏฺฐานนยวณฺณนา
[29] กานิ ปน ตานิ กมฺมาทีนิ, กถํ, กตฺถ, กทา จ รูปสมุฏฺฐานานีติ อาห ‘‘ตตฺถา’’ตฺยาทิฯ ปฏิสนฺธิมุปาทายาติ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขณํ อุปาทายฯ ขเณ ขเณติ เอเกกสฺส จิตฺตสฺส ตีสุ ตีสุ ขเณสุ, นิรนฺตรเมวาติ วุตฺตํ โหติฯ อปเร ปน จิตฺตสฺส ฐิติกฺขณํ (วิภ. มูลฏี. 20 ปกิณฺณกกถาวณฺณนา), ภงฺคกฺขเณ จ รูปุปฺปาทํ (วิภ. มูลฏี. 20 ปกิณฺณกกถาวณฺณนา) ปฏิเสเธนฺติฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ ฐิติกฺขณาภาเว เตสํ อุปปตฺติ เจว ตตฺถ วตฺตพฺพญฺจ เหฏฺฐา กถิตเมว, อิธาปิ ปน ภงฺคกฺขเณ รูปุปฺปาทาภาเว อุปปตฺติยา ตตฺถ วตฺตพฺเพน จ สห สุขคฺคหณตฺถํ สงฺคเหตฺวา วุจฺจติ –
‘‘อุปฺปนฺนุปฺปชฺชมานนฺติ, วิภงฺเค เอวมาทินํ;
ภงฺคกฺขณสฺมิํ อุปฺปนฺนํ, โน จ อุปฺปชฺชมานกํฯ
‘‘อุปฺปชฺชมานมุปฺปาเท, อุปฺปนฺนญฺจาติอาทินา;
ภงฺคุปฺปาทาว อกฺขาตา, น จิตฺตสฺส ฐิติกฺขโณฯ
‘‘‘อุปฺปาโท จ วโย เจว, อญฺญถตฺตํ ฐิตสฺส จ;
ปญฺญายตี’ติ (อ. นิ. 3.47) วุตฺตตฺตา, ฐิติ อตฺถีติ เจ มตํฯ
‘‘อญฺญถตฺตสฺส เอกสฺมิํ, ธมฺเม อนุปลทฺธิโต;
ปญฺญาณวจนา เจว, ปพนฺธฏฺฐิติ ตตฺถปิฯ
‘‘วุตฺตา ตสฺมา น จิตฺตสฺส, ฐิติ ทิสฺสติ ปาฬิยํ;
อภิธมฺเม อภาโวปิ, นิเสโธเยว สพฺพถาฯ
‘‘ยทา สมุทโย ยสฺส, นิรุชฺฌติ ตทาสฺส กิํ;
ทุกฺขมุปฺปชฺชตีตฺเยตฺถ, ปญฺเห โนติ นิเสธโตฯ
‘‘รูปุปฺปาโท น ภงฺคสฺมิํ, ตสฺมา สพฺเพปิ ปจฺจยา;
อุปฺปาเทเยว จิตฺตสฺส, รูปเหตูติ เกจนฯ
‘‘วุจฺจเต ตตฺถ เอกสฺมิํ, ธมฺเมเยว ยถา มตา;
อุปฺปาทาวตฺถโต ภินฺนา, ภงฺคาวตฺถา ตเถว ตุฯ
‘‘ภงฺคสฺสาภิมุขาวตฺถา, อิจฺฉิตพฺพา อยํ ฐิติ;
นยทสฺสนโต เอสา, วิภงฺเค น ตุ เทสิตาฯ
‘‘ลกฺขณํ สงฺขตสฺเสว, วตฺตุมุปฺปาทอาทินํ;
เทสิตตฺตา น ตตฺถาปิ, ปพนฺธสฺส ฐิตีริตาฯ
‘‘อุปสคฺคสฺส ธาตูนมตฺเถเยว ปวตฺติโต;
ปญฺญายตีติ เจตสฺส, อตฺโถ วิญฺญายเต อิติฯ